Guru Amar Das ji gave enlightenment : ਤੀਸਰੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਵੇਲੇ ‘ਚ ਲਾਹੌਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਚੂਹਣਿਆ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਪੰਡਤ ਬੇਣੀ ਵੇਦਾਂ ਅਤੇ ਵਿਆਕਰਣ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਣਕਾਰ ਸਨ। ਉਹ ਪਣਾਣਾਂ ਨਾਲ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਬੋਲਦੇ ਤਾਂ ਵੱਡੇ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਵਿਦਵਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਚੁੱਪ ਹੋ ਜਾਂਦੇ। ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਪੰਡਤ ਬੇਣੀ ਦੀ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਗੋਸ਼ਟਿ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਸ਼ਰਤ ਰੱਖੀ ਜਾਂਦੀ ਕਿ ਹਾਰ ਪੱਖ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਆਦਿ ਗਿਆਨ ਦਾ ਸਰੋਤ ਜਬਤ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੇਣੀ ਜੀ ਕਈ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਜਬਤ ਕਰਕੇ ਜੇਤੂ ਐਲਾਨੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਚੱਕਰਵਤੀ ਹੋਣ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਗ੍ਰੰਥ ਊਂਟਾਂ ਉੱਤੇ ਲਦ ਲਏ ਅਤੇ ਨਗਰ–ਨਗਰ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਨਿਕਲ ਪਏ। ਆਪਣੀ ਵਿੱਦਿਆ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੰਕਾਰ ਵੀ ਵਧਦਾ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਾਪਸ ਆ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਸ੍ਰੀ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗਾ। ਉਸ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਸਤਰਾਰਥ ਵਿੱਚ ਹਰਾ ਦੇਵਾਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਚੱਕਰਵਤੀ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰ ਦੇਵਾਂਗਾ। ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਵਲੋਂ ਉਹ ਗੁਰੂ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਗੋਸ਼ਠੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ।
ਬ੍ਰਹਮਵੇਤਾ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਪੰਡਤ ਜੀ ਦੇ ਹੰਕਾਰ ਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਸਮਝਾਉਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕਿਤਾਬੀ ਗਿਆਨ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੀ ਬੁੱਧੀ ਭਾਵੇਂ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਗਈ ਹੈ, ਪਰ ਸਦੀਵੀ ਗਿਆਨ ਦੀ ਗਰਿਮਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀ ਹੋਈ, ਇਸਲਈ ਤੁਸੀ ਇਸ ਦੁਵਿਧਾ ਵਿੱਚ ਭਟਕ ਰਹੇ ਹੋ। ਭਾਵੇਂ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਕੋਲ ਗਿਆਨ ਦਾ ਇੰਨਾ ਵੱਡਾ ਭੰਡਾਰ ਰੱਖਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਤੱਤ ਗਿਆਨ, ਸੱਚ ਗਿਆਨ ਵਲੋਂ ਵਾਂਝੇ ਰਹਿ ਗਏ ਹੋ। ਪੰਡਤ ਬੇਣੀ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਤੋਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਦੀ ਆਸ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਅਖੀਰ ਸੱਚ–ਗਿਆਨ ਕੀ ਹੈ, ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀ? ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ- ਸਵਚਿੰਤਨ ਹੀ ਸੱਚ ਗਿਆਨ ਹੈ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀ ਕਰਦੇ, ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਚੰਚਲ ਮਨ ਦਾ ਬੋਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਉੱਤੇ ਕਾਬੂ ਕਰਣ ਲਈ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਮ ਰੂਪੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਪ੍ਰੇਮ ਭਗਤੀ ਦਾ ਸ਼ਸਤਰ ਹੀ ਕੰਮ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਮਨ ਕੇਵਲ ਹਠ ਯੋਗ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਵਲੋਂ ਅਭਿਮਾਨੀ ਹੋਕੇ ਕਾਬੂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਪੰਡਤ ਬੇਣੀ ਜੀ ਕੁਝ ਗੰਭੀਰ ਹੋਏ ਅਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ ਕਿ: ਮੈਂ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦੱਸੀ ਗਈ ਸਾਰੀ ਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵਨ ਬਿਤਾਉਂਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਗਿਆਨ ਵਲੋਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਜਾਗ੍ਰਤੀ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਪਰ ਤੁਹਾਡੇ ਸਿੱਖ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੇ ਢੰਗ ਜਪ–ਤਪ, ਵਰਤ–ਨੇਮ, ਦਾਨ–ਪੁਨ, ਤੀਰਥ–ਇਸਨਾਨ ਆਦਿ ਕਰਮਾਂ ਉੱਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੋਵੋਗੀ? ਗੁਰੂ ਜੀ ਬੋਲੇ- ਅਸੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਦੱਸੇ ਗਏ ਪੰਛੀ ਮਾਰਗ ਉੱਤੇ ਚਲਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਸੀ ਕੀੜੀ (ਚੇੰਟੀ) ਮਾਰਗ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਹੋ, ਇਹ ਠੀਕ ਉਸੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਦਰੱਖਤ ਉੱਤੇ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਮਿੱਠੇ ਫਲ ਨੂੰ ਖਾਣ ਲਈ ਪੰਛੀ ਪਲ ਭਰ ਦੀ ਉਡਾਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਪਰੀਤ ਕੀੜੀ ਨੂੰ ਫਲ ਤੱਕ ਪੁੱਜਣ ਲਈ ਹੌਲੀ–ਹੌਲੀ ਚਲ ਕੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਥਕੇਵਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਲਕਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਕਰਮ –ਕਾਂਡ ਕੀੜੀ ਮਾਰਗ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੇਵਲ ਨਾਮ ਅਭਿਆਸੀ ਹੋਣਾ ਪੰਛੀ ਮਾਰਗ ਹੈ।
