Janeu Sanskar of Guru Nanak Dev : ਜਦੋਂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਦਸ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਹੋਏ ਤਾਂ ਪਿਤਾ ਕਾਲੂ ਜੀ ਨੇ ਕੁਲ–ਰੀਤੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜਨੇਊ ਧਾਰਣ ਦੀ ਰਸਮ ਲਈ ਇੱਕ ਸਮਾਰੋਹ ਆਜੋਜਿਤ ਕੀਤਾ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਾਂਧਾ ਪੰਡਤ ਹਰਿਦਯਾਲ ਜੀ ਨੂੰ ਇਸ ਕਾਰਜ ਲਈ ਸੱਦਿਆ ਕੀਤਾ। ਜਨੇਊ ਦੀ ਸਾਰੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪੁਰੋਹਿਤ ਜੀ ਨਾਨਕ ਜੀ ਨੂੰ ਜਨੇਊ ਪੁਆਉਣ ਲਈ ਜਦੋਂ ਅੱਗੇ ਵਧੇ। ਤਾਂ ਬਾਲਕ ਨਾਨਕ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੱਥ ਫੜ ਲਿਆ ਅਤੇ ਪੁੱਛਿਆ ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਤੁਸੀ ਮੈਨੂੰ ਜੋ ਇਹ ਜਨੇਊ ਧਾਰਣ ਕਰਵਾਉਣ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋ ਉਸ ਦਾ ਮੈਨੂੰ ਕੀ ਫਾਇਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ? ਤਾਂ ਪਾਂਧੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਇਹ ਧਾਗਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪਵਿਤਰ ਜਨੇਊ ਹੈ। ਇਹ ਉੱਚ ਜਾਤੀ ਦੇ ਹਿੰਦੁਆਂ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਬਿਨਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਸ਼ੂਦਰ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਤੁਸੀ ਜਨੇਊ ਧਾਰਣ ਕਰ ਲਵੋਗੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀ ਪਵਿੱਤਰ ਹੋ ਜਾਵੋਗੇ। ਇਹ ਜਨੇਊ ਅਗਲੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਤੁਹਾਡੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰੇਗਾ।
ਪਰ ਨਾਨਕ ਜੀ ਇਸ ਜਵਾਬ ਵਲੋਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੋਏ ਅਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ ਪੰਡਤ ਜੀ! ਮੇਰੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਜਨੇਊ ਮਨੁੱਖ–ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਵਿਭਾਜਨ ਕਰਕੇ ਮੱਤਭੇਦ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨੀਚ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਦਰਸਾਉਣ ਦੀ ਅਸਫਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਗੱਲ ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਭਰਾ–ਭੈਣ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦੀਵਾਰ ਖੜੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਨਾਰੀ ਨੂੰ ਜਨੇਊ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਦੇਕੇ ਉਸਨੂੰ ਪੁਰਖ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਵਲੋਂ ਵੰਚਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਧਾਗਾ ਉੱਚ ਜਾਤੀ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ। ਪਰ ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਉੱਚ ਜਾਤੀ ਵਾਲਾ ਤਾਂ ਉਹ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹੇ ਉੱਚ ਅਤੇ ਨੇਕ ਕਾਰਜ ਕੀਤੇ ਹੋਣ। ਨੀਚ ਉਹ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਕਾਰਜ ਨੀਚ ਅਤੇ ਭੈੜੇ ਹਨ। ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਧਾਗਾ ਤਾਂ ਕੱਚਾ ਹੈ, ਇਹ ਮੈਲਾ ਵੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਨਵਾਂ ਧਾਗਾ ਪਾਉਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਇਸ ਧਾਗੇ ਨੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੀ ਸਨਮਾਨ ਦੇਣਾ ਹੈ ? ਅਸਲੀ ਸਨਮਾਨ ਤਾਂ ਨੇਕ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਣ ਵਲੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਨਾਲ ਹੀ ਤੁਸੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ ਕਿ ਇਹ ਧਾਗਾ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਅਗਲੇ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਤਾਂ ਉਹ ਕਿਵੇਂ ? ਇਹ ਧਾਗਾ ਤਾਂ ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਥੇ, ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸਨੇ ਆਤਮਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ। ਜਦੋਂ ਅੰਤਮ ਸਮਾਂ ਸਰੀਰ ਜਲੇਗਾ ਤਾਂ ਇਹ ਧਾਗਾ ਵੀ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਜਲ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਲਈ ਤੁਸੀ ਮੈਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਧਾਗਾ ਪਾਓ ਜੋ ਹਰ ਸਮੇਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਰਹੇ। ਮੈਨੂੰ ਮਾੜ ਕਰਣ ਵਲੋਂ ਰੋਕੇ ਅਤੇ ਨੇਕ ਕਾਰਜ ਕਰਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਵੇ। ਜੋ ਅਗਲੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੇਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰੇ। ਜੇਕਰ ਅਜਿਹਾ ਜਨੇਊ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਸੀ ਉਹ ਮੇਰੇ ਗਲੇ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿਓ।
ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸ਼ਾਂਤ ਸੁਭਅ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪੁੱਤਰ ਨਾਨਕ ! ਅੱਛਾ ਤਾਂ ਤੁਸੀ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸੋ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਕਿਹੜਾ ਜਨੇਊ ਧਾਰਣ ਕਰਣਾ ਚਾਹਿਦਾਏ ? ਤਾਂ ਬਾਲਕ ਨਾਨਕ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਰਸ ਦੀ ਕਪਾਸ ਬਣਾਓ ਉਸਤੋਂ ਸੰਤੋਸ਼ ਰੂਪੀ ਸੂਤ ਬਣੇ ਅਤੇ ਸੱਚ ਦਾ ਉਸਨੂੰ ਵਟ ਲਗਾਵੋ ਅਤੇ ਜਤੀ–ਪਨ ਦੀ ਗੱਠ ਲਗਾਵੋ। ਅਜਿਹਾ ਜਨੇਊ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤਰਸ, ਸੱਚ ਆਦਿ ਕਰਮ ਹੋਣ, ਉਹ ਗਲੇ ਵਿੱਚ ਪਾਇਏ। ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਪੁਰਖ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਜਨੇਊ ਧਾਰਣ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਧੰਨ ਹੈ। ਇਹ ਸੁਣਕੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਜਬਰਦਸਤੀ ਕਰਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।
ਉਪਰੋਕਤ ਸ਼ਬਦ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਨ – ਦਇਆ ਕਪਾਹ ਸੰਤੋਖੁ ਸੂਤੁ ਜਤੁ ਗੰਢੀ ਸਤੁ ਵਟੁ ॥ ਏਹੁ ਜਨੇਊ ਜੀਅ ਦਾ ਹਈ ਤ ਪਾੰਡੇ ਘਤੁ ॥
ਨਾ ਏਹੁ ਤੁਟੈ ਨ ਮਲੁ ਲਗੈ ਨ ਏਹੁ ਜਲੈ ਨ ਜਾਇ ॥ ਧੰਨੁ ਸੁ ਮਾਣਸ ਨਾਨਕਾ ਜੋ ਗਲਿ ਚਲੇ ਪਾਇ ॥ ਰਾਗੁ ਆਸਾ, ਅੰਗ 471
