ਸਮਰਾਟ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਮਧੁਰਤਾ ਨਹੀਂ ਰਹੀ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਹਾਕਿਮਾਂ ਦੇ ਕਾਰਣ ਤਣਾਅ ਵੱਧਦਾ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਲੋਂ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਕਾਰ ਖੇਡਣ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਕਾਫਿਲੇ ਦੇ ਨਾਲ ਦੂਰ ਨਿਕਲ ਗਏ।
ਇਤਫਾਕ ਨਾਲ ਉਸੀ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਸੁਬੇਦਾਰ ਵੀ “ਸ਼ਹਾਜਹਾਂ” ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਫੌਜੀ ਟੁਕੜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ 1629 ਦਾ ਵਾਕਿਆ ਹੈ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਇੱਕ ਬਾਜ ਬੜੀ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨੂੰ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਇਹ ਸ਼ਾਹਜਹਾਨਂ ਦਾ ਬਾਜ ਸੀ। ਬਾਜ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਕਲੀਫ ਦੇਕੇ ਮਾਰਣਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਲਗਿਆ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬਾਜ ਛੱਡਿਆ, ਜੋ ਸ਼ਾਹੀ ਬਾਜ ਨੂੰ ਘੇਰ ਕੇ ਲੈ ਆਇਆ।
ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸ਼ਾਹੀ ਬਾਜ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ। ਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜੀ ਬਾਜ ਦੇ ਪਿੱਛੇ-ਪਿੱਛੇ ਆਏ ਅਤੇ ਗ਼ੁੱਸੇ ਦੇ ਨਾਲ ਘਮਕੀਆਂ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ਾਹੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਬਾਜ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਸ਼ਾਹੀ ਬਾਜ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜ ਨੇ ਜੰਗ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡਾ ਬਾਜ ਕੀ ਅਸੀਂ ਤਾਜ ਵੀ ਲੈ ਲਵਾਂਗੇ।
ਤੂੰ-ਤੂੰ, ਮੈਂ-ਮੈਂ ਹੋਣ ਲੱਗੀ, ਨੌਬਤ ਲੜਾਈ ਤੱਕ ਆ ਪਹੁੰਚੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਭੱਜਣਾ ਪਿਆ। ਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜ ਨੇ ਖਾਸਕਰ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ ਨੇ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਵੱਧਾ-ਚੜਾ ਕੇ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸੀ। ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕਰਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ। “ਕੁਲੀਟਖਾਨ” ਜੋ ਗਰਵਨਰ ਸੀ, ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਮੁਖਲਿਸ ਖਾਨ ਨੂੰ 7 ਹਜ਼ਾਰ ਦੀ ਫੌਜ ਦੇ ਨਾਲ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਉੱਤੇ ਹੱਲਾ ਬੋਲਣ ਲਈ ਭੇਜਿਆ।
15 ਮਈ 1629 ਨੂੰ ਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਆ ਪਹੁੰਚੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਇੰਨੀ ਜਲਦੀ ਹਮਲੇ ਦੀ ਉਂਮੀਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਲੜਾਈ ਗਲੇ ਤੱਕ ਆ ਪਹੁੰਚੀ, ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਲੋਹਾ ਲੈਣ ਦੀ ਠਾਨ ਲਈ। ਪਿੱਪਲੀ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਦੁਸ਼ਮਨਾਂ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਕਾਫ਼ੀ ਜੰਗੀ ਸਾਮਾਨ ਸੀ, ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਕੇਵਲ ਚੜਦੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਭਰੋਸੇ ਦੀ ਆਸ। ਭਾਈ ਤੋਤਾ ਜੀ, ਭਾਈ ਨਿਰਾਲਾ ਜੀ, ਭਾਈ ਨੰਤਾ ਜੀ, ਭਾਈ ਤਰਿਲੋਕਾ ਜੀ ਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜਾਂ ਨਾਲ ਲੋਹਾ ਲੈਂਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਕਰੀਮ ਬੇਗ, ਜੰਗ ਬੇਗ ਏ ਸਲਾਮ ਖਾਨ ਕਿਲੇ ਦੀ ਦੀਵਾਰ ਡਿਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਗਏ। ਦੀਵਾਰ ਡਿੱਗੀ ਵੇਖ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਬੀਬੀ ਵੀਰੋ ਦੇ ਸਹੁਰੇ-ਘਰ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਬਰਾਤ ਸ੍ਰੀ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸੀਘੀ ਝਬਾਲ ਜਾਵੇ। (ਬੀਬੀ ਵੀਰੋ ਜੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਪੁਤਰੀ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਸੀ, ਬਰਾਤ ਆਉਣੀ ਸੀ)। ਰਾਤ ਹੋਣ ਤੱਕ ਲੜਾਈ ਰੁੱਕ ਗਈ, ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਰਾਤੋ-ਰਾਤ ਦੀਵਾਰ ਬਣਾ ਲਈ।
ਦਿਨ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਫਿਰ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਦੇ ਕੋਲ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਫੌਜਾਂ ਲੜਦੇ-ਲੜਦੇ ਤਰਨਤਾਰਨ ਦੀ ਤਰਫ ਵੱਧੀਆਂ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਅੱਗੇ ਆਕੇ ਹੌਂਸਲਾ ਵਧਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਚੱਬੇ ਦੀ ਜੂਹ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਘਮਾਸਾਨ ਯੁਧ ਹੋਇਆ। ਮੁਖਲਿਸ ਖਾਨ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਆਮਨੇ-ਸਾਹਮਣੇ ਸਨ। ਦੋਵੇਂ ਫੋਜਾਂ ਪਿੱਛੇ ਹੱਟ ਗਈਆਂ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਵਾਰ ਨਾਲ ਮੁਖਲਿਸ ਖਾਨ ਦਾ ਘੋੜਾ ਡਿੱਗ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਵੀ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਗਏ। ਫਿਰ ਤਲਵਾਰ-ਢਾਲ ਦੀ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਮੁਖਲਿਸ ਖਾਨ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਵਾਰ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਪੈਂਤਰਾ ਬਦਲ ਕੇ ਬਚਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਮੁਸਕੁਰਾ ਕੇ ਦੂਜਾ ਵਾਰ ਕਰਣ ਲਈ ਕਿਹਾ।
ਇਹ ਵੀ ਪੜ੍ਹੋ : ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਭੱਟ ਕਵੀਆਂ ਦਾ ਪਹੁੰਚਣਾ
ਉਸਨੇ ਗ਼ੁੱਸੇ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਜੀ ਉੱਤੇ ਵਾਰ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਵਾਰ ਨੂੰ ਢਾਲ ‘ਤੇ ਲੈਕੇ, ਉਸ ਉੱਤੇ ਉਲਟਾ ਵਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਖੰਡੇ ਦਾ ਵਾਰ ਇੰਨਾ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਮੁਖਲਿਸ ਖਾਨ ਦੀ ਢਾਲ ਨੂੰ ਚੀਰ ਕੇ, ਉਸਦੇ ਸਿਰ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ, ਧੜ ਦੇ ਦੋ ਫਾੜ ਕਰ ਗਿਆ। ਮੁਖਲਿਸ ਖਾਨ ਦੇ ਡਿੱਗਦੇ ਹੀ ਮੁਗਲ ਫੌਜਾਂ ਭੱਜਣ ਲੱਗੀਆਂ, ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਮਨਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਪਿੱਛਾ ਨਾ ਕਰੋ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਸਾਰੇ 13 ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਇਕੱਠੇ ਕਰਵਾਕੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਕੀਤਾ।
ਸ਼ਹੀਦ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ੍ਰੀ ਸੰਗਰਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਬਣਾਇਆ। ਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜ ਦੀ ਹਾਰ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਜਦੋਂ ਸਮਰਾਟ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀਨਤਾ ਅਨੁਭਵ ਹੋਈ। ਉਸਨੇ ਤੁਰੰਤ ਇਸਦਾ ਪੂਰਾ ਦੁਖਾਂਤ ਮੰਗਵਾਇਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਉਪਮੰਤਰੀ ਵਜੀਰ ਖਾਨ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਭੇਜਿਆ। ਵਜੀਰ ਖਾਨ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦਾ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਸਾਰਾ ਸੱਚ ਅਤੇ ਤਥਿਅਪੂਰਣ ਟੀਕਾ ਸਹਿਤ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਇਹ ਲੜਾਈ ਗੁਰੂ ਜੀ ਉੱਤੇ ਥੋਪੀ ਗਈ ਸੀ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੁਤਰੀ ਦਾ ਉਸ ਦਿਨ ਸ਼ੁਭ ਵਿਆਹ ਸੀ। ਉਹ ਤਾਂ ਲੜਾਈ ਲਈ ਸੋਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਜਹਾਂਗੀਰ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਉਪਮਾ ਅਕਸਰ ਸੁਣਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ ਪਰ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਇਸ ਭੁੱਲ ਉੱਤੇ ਸਥਾਨਾਂਤਰਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
