Farmers who did not return : ਅਜਨਾਲਾ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੇ ਬੱਗਾ ਪਿੰਡ ਦਾ ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ 12 ਦਸੰਬਰ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਅੰਦੋਲਨ ਤੋਂ ਪਰਤਦੇ ਸਮੇਂ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਘਰ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੀ। ਕਿਸਾਨ ਅਨਾਜ ਉਗਾ ਕੇ ਦੂਜੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਪੇਟ ਭਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਬਲਬੀਰ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਕਿਰਿਆ ਵੀ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਆੜ੍ਹਤੀਏ ਤੋਂ 60 ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ ਲੈ ਕੇ ਕੀਤੀ। ਬਲਬੀਰ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਕਿਰਿਆ ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਰੱਖੀ ਗਈ ਸੀ। ਬਲਬੀਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ‘ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ 5 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਰਜ਼ਾ ਧੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਲਈ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਹੁਣ ਬਲਬੀਰ ਦੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਘਰ ਦੇ ਖਰਚਾ ਚਲਾਉਣਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ. ਉਸਦੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਇਹ ਕਰਜ਼ਾ ਕਿਵੇਂ ਅਦਾ ਕਿਵੇਂ ਕਰਨਗੇ?
ਬਲਬੀਰ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸਰਬਜੀਤ ਕੌਰ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ, ਮੇਰੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਹਨ। ਵੱਡਾ ਪੁੱਤਰ ਸ਼ਮਸ਼ੇਰ ਤਰਖਾਣ ਹੈ, ਛੋਟਾ ਪੁੱਤਰ ਲਵਪ੍ਰੀਤ ਮੈਡੀਕਲ ਸਟੋਰ ’ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। 5 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਮਕਾਨ ਦੀ ਛੱਤ ਡਿੱਗ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਧੀ ਮਨਪ੍ਰੀਤ ਦਾ ਵਿਆਹ ਵੀ ਤੈਅ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮਜਬੂਰੀ ਵਿੱਚ ਬੈਂਕ ਤੋਂ 5 ਲੱਖ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਖੇਤੀ ਵਿਚ ਆਮਦਨੀ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਇਸ ਕਰਜ਼ੇ ਦੀ ਇਕ ਵੀ ਕਿਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਭਰੀ ਗਈ। ਇਥੇ ਸਿਰਫ ਦੋ ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਹੈ। ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਖਰਚਾ ਇਸ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਚਲਦਾ ਹੈ। ਬਲਬੀਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਦੁੱਧ ਲਈ ਦੋ ਜਾਨਵਰ ਰੱਖੇ ਹਨ। ਤਕਰੀਬਨ 15 ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਦਾ ਬਿਜਲੀ ਬਿੱਲ ਬਕਾਇਆ ਹੈ, ਕਮਾਈ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਪਰਿਵਾਰ ਬਿੱਲ ਅਦਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਅਸਮਰੱਥ ਹੈ। ਬਿਜਲੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਅਕਸਰ ਕੁਨੈਕਸ਼ਨ ਕੱਟਣ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਸਰਬਜੀਤ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਨਵੇਂ ਕਾਨੂੰਨ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵੀ ਖੋਹ ਜਾਵੇਗੀ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਉਹ ਧਰਨੇ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਚਲੇ ਗਏ। ਬਲਬੀਰ ਦੇ ਛੋਟੇ ਬੇਟੇ ਲਵਪ੍ਰੀਤ ਦਾ ਵਿਆਹ 15 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਤਿਆਰੀਆਂ ਲਈ ਹੀ 12 ਦਸੰਬਰ ਨੂੰ ਬਲਬੀਰ ਧਰਨੇ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਟਾਂਗਰਾ ਨੇੜੇ ਤੇਜ਼ ਰਫਤਾਰ ਕਾਰ ਨੇ ਟੱਕਰ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਤਨੀ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡਾ ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਹੁਣ ਕਰਜ਼ਾ ਮੋੜਨ ਤਾਂ ਘਰ ਕਿਵੇਂ ਚਲਾਏ? ਘਰ ਦਾ ਖਰਚਾ ਸਿਰਫ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਪਰ ਹੀ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ ਕਿ ਹੁਣ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਧੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਲਈ ਲਏ ਗਏ ਕਰਜ਼ੇ ਦੀ ਅਜੇ ਤੱਕ ਅਦਾਇਗੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਕਿਰਿਆ ਲਈ 60 ਹਜ਼ਾਰ ਕਦੋਂ ਦੇ ਸਕਣੇ।
ਦੂਜਾ ਮਾਮਲਾ : ‘ਸਾਡੀ ਖੇਤੀ ਲਈ ਬਣੇ ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਰੱਦ ਨਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਤਾਂ ਜੱਟਾਂ ਦੇ ਪਆਲੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਾ, ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਢਿੱਡ ਭਰਨ ਵਾਲਾ ਕਿਸਾਨ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦਾ ਗੁਲਾਮ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਜੂ’ ਮਾਨਸਾ ਦੇ ਪਿੰਡ ਫੱਤਾ ਮਲੋਕਾ ਦਾ ਜਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ (26), ਜੋ ਅਕਸਰ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਅੱਜ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅੰਦੋਲਨਕਾਰੀਆਂ ਲਈ ਰਾਸ਼ਨ ਲਿਜਾਂਦੇ ਸਮੇਂ ਹਿਸਾਰ ਵਿੱਚ ਜਤਿੰਦਰ ਦੀ ਟਰਾਲੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਹਨ ਨੇ ਟੱਕਰ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਸ ਦਾ 40 ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਆਹ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਅੱਜ ਘਰ ਵਿੱਚ ਸੋਗ ਹੈ। ਜਤਿੰਦਰ ਦਾ ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਨੂੰ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਪਤਨੀ ਗੁਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੋਂ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੈ।
ਜਤਿੰਦਰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਹੈ। ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਜਤਿੰਦਰ ਦਾ ਵਿਆਹ ਬੜੀ ਧੂਮਧਾਨ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਕੁਝ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਅਜੇ ਜਾਰੀ ਸਨ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਦਿੱਲੀ ਕੂਚ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਜਤਿੰਦਰ ਵੀ ਦਿੱਲੀ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਉਹ 12 ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਉਣ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਸੀ। ਬੁੱਧਵਾਰ ਨੂੰ ਦੋ ਟਰਾਲੀਆਂ ਰਾਸ਼ਨਾਂ ਨਾਲ ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਮਲੋਕਾ ਦੇ ਸਰਪੰਚ ਐਡਵੋਕੇਟ ਗੁਰਸੇਵਕ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਜਤਿੰਦਰ ਸਮਾਜ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਨੌਜਵਾਨ ਸੀ, ਉਸ ਦੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਲੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪੂਰਾ ਪਿੰਡ ਦੁਖੀ ਹੈ। ਜਤਿੰਦਰ ਦੀ ਮਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੁਝ ਬੋਲ ਨਹੀਂ ਪਾ ਰਹੀ, ਪਰ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਕੇ ਬੱਸ ਰੋ ਹੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਗੁਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ, ਜਿਸ ਨੇ ਜਤਿੰਦਰ ਦੀ ਪਤਨੀ ਵਜੋਂ ਲਗਭਗ 40 ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਨਵੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਨੂੰ ਅਜੇ ਪੱਕਾ ਯਕੀਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦਾ ਪਤੀ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਗੁਰਵਿੰਦਰ ਰੋਂਦਿਆਂ ਇੱਕੋ ਹੀ ਸ਼ਬਦ ਬੋਦਲੀ ਹੈ, ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਨਾਲ ਲੈ ਜਾਂਦੇ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਵੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ, ਬਸ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੀ ਰਾਹ ਦੇਖੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।
