Fort Anandgarh Sahib : ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸ੍ਰੀ ਆਨੰਦਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਉਸਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਅਪ੍ਰੈਲ 1689 Fort ਵਿੱਚ ਬਣਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਅਤੇ ਉੱਚਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕਿਲ੍ਹਾ ਅਨੰਦਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਰੋਪੜ ਵੱਲੋਂ ਆਉਂਦਿਆਂ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਲ੍ਹਾ ਆਨੰਦਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਈਮਾਰਤ ਨੂੰ ਅਜਮੇਰ ਚੰਦ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਂਜਾਂ ਨੇ 1705-06 ਵਿੱਚ ਹੀ ਢਾਹ ਢੇਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਫਿਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਕਈ ਸਾਲ ਮਗਰੋਂ ਇਥੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਕਿਲ੍ਹਾ ਅਨੰਦਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬਾਉਲੀ ਸ: ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਨੇ ਬਣਾਈ ਸੀ।
ਕਿਲ੍ਹਾ ਆਨੰਦਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਕਿਲ੍ਹਾ ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੂਜਾ ਵੱਡਾ ਸੈਂਟਰ ਸੀ। ਕਿਲ੍ਹਾ ਆਨੰਦਗੜ੍ਹ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਹਿਫੂਜ਼ ਜਗ੍ਹਾ ਸੀ। ਪੋਹ ਦੀਆਂ ਰਾਤਾਂ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਛੱਡਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਇੱਥੋਂ ਹੀ ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵੱਲ ਤੁਰੇ ਸਨ। ਆਨੰਦਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਫ਼ੌਜੀ ਪੱਖ ਤੋਂ ਸੈਂਟਰ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਸ਼ਤਰ ਤੇ ਗੋਲਾ ਬਾਰੂਦ ਸਾਰਾ ਇਥੇ ਹੀ ਜਮ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ ਪਰ ਹਰ ਵਾਰ ਮੂੰਹ ਦੀ ਖਾਧੀ।
ਮੌਜੂਦਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੀਆਂ ਸਲੈਬਾਂ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਚੌਕੇ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇੱਕ 15 ਮੀਟਰ ਵਰਗਾਕਾਰ ਹਾਲ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ 8×3 ਮੀਟਰ ਦਾ ਪੋਰਚ ਹੈ। ਮੌਜੂਦਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਇਮਾਰਤ ਕੰਪਲੈਕਸ ਨੂੰ ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਹੁਣ ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਅਧੀਨ ਇਕ ਪਵਿੱਤਰ ਬਾਉਲੀ ਸਾਹਿਬ ਵੀ ਹੈ। ਇਹ ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਕੇਸਗੜ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦੱਖਣ ਪੂਰਬ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਹਾਲ ਦੇ ਅੰਦਰ 6 ਮੀਟਰ ਵਰਗ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਸਥਾਨ ਇਸ ਦੇ ਉੱਪਰ ਇਕ ਕੰਵਲ ਗੁੰਬਦ ਹੈ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਚੋਟੀ ਦੇ ਸੋਨੇ ਅਤੇ ਖੰਡੇ ਹਨ। ਪੂਰੀ ਕੰਧ ਦੀ ਸਤਹ ਉੱਤੇ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਇੱਕ ਚਿਹਰਾ ਹੈ। ਇਹ ਇਮਾਰਤ 1970 ਵਿਚ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋਈ ਸੀ। ਪੁਰਾਣੀ ਬਾਉਲੀ ਦਾ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪੱਧਰ, 4 ਮੀਟਰ ਵਿਆਸ ਦਾ ਇਕ ਖੂਹ ਹੈ। ਇਕ ਢਕੇ ਹੋਏ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਾਉਲੀ ਦੇ 135 ਸੰਗਮਰਮਰ ਕਦਮ ਹਨ। ਮੁੱਖ ਇਮਾਰਤ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਕੰਧ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਪੱਧਰ ਤੇ 1972 ਵਿਚ ਬਣੇ ਗੁਰੂ ਕਾ ਲੰਗਰ ਲਈ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹਾਲ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਲਈ 300 ਕਮਰੇ ਹਨ।
