ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਤੱਕ ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਘਟਨਾ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਪੀਰ–ਪੈਗੰਬਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਜਾਂ ਚੇਲਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਰਾਬਰ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਵੀ ਉੱਚਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਰੂਹਾਨੀ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੀ ਇੱਕ ਅਨੋਖੀ ਮਿਸਾਲ ਪੇਸ਼ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ, ਇਸਲਈ ਤਾਂ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ:
ਵਾਹੁ ਵਾਹੁ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਆਪੇ ਗੁਰੂ ਚੇਲਾ ॥
ਚੇਲੇ ਤਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਗੁਰੂ ਜੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਦੇ ਆਏ ਹਨ, ਪਰ ਇਹ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਚੇਲਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਬੜਪਣ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਲਿਖਿਆ:
ਇਨਹੀ ਕਿ ਕ੍ਰਪਾ ਕੇ ਸਜੇ ਹਮ ਹੈਂ ਨਹਿ ਮੋ ਸੇ ਗਰੀਬ ਕਰੋਰ ਪਰੇ ॥
ਇਹ ਇਹ ਗਰੀਬ ਨਿਵਾਜੀ ਅਤੇ ਇਹ ਅਥਾਹ ਨਿਮਰਤਾ ਕਿ “ਨਹਿ ਮੋ ਸੇ ਗਰੀਬ ਕਰੋਰ ਪਰੇ”, ਸ਼ਾਅਦ ਹੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਇਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਆਈ ਹੋਵੇ, ਜਿੰਨੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ। ਪਰ ਧਿਆਨ ਰਹੇ, ਪੰਜ ਪਿਆਰਿਆਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦੀ ਕੜੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਮਤ ਪੱਤਰ ਪਾਕੇ ਚੋਣ ਨਹੀਂ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਲੋਂ ਚੇਲਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਅਮ੍ਰਿਤ ਪੀਣ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਕੇ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀ ਤਾਂ ਹੋਣੀ ਹੀ ਸੀ, ਚੇਲੇ ਵੀ ਘਬਰਾ ਗਏ।
ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ! ਇਹ ਪਾਪ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਨਾ ਕਰਵਾਓ। ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਤਾਂ ਅਮ੍ਰਿਤ ਦੇ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਹੋ। ਸਾਡੀ ਕੀ ਹੈਸਿਅਤ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਗੁਸਤਾਖੀ ਕਰੀਏ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਤੁਹਾਡੀ ਦਾਤ ਵਿੱਚੋਂ ਅਮ੍ਰਿਤ ਛੱਕਵਾਇਏ। ਗੁਰੂ ਗੁਰੂ ਹੈ, ਚੇਲਾ ਅਖੀਰ ਚੇਲਾ। ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਭਲਾ ਕਿਵੇਂ ਕਰ ਸੱਕਦੇ ਹਾਂ ? ਇਹ ਸੁਣਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਬਰ ਅਤੇ ਸੁਰੂਰ ਵਿੱਚ ਆਕੇ ਕਿਹਾ: ਅੱਜ ਤੋਂ ਮੈਂ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਪੰਥ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖਦਾ ਹਾਂ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨਾ ਕੋਈ ਛੋਟਾ ਹੈ ਨਾ ਵੱਡਾ, ਨਾ ਨੀਚ ਹੈ ਨਾ ਉੱਚਾ, ਸਾਰੇ ਬਰਾਬਰ ਹੋਣਗੇ। ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਲਈ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਅਮ੍ਰਿਤਪਾਨ ਕਰਾਂਗਾ।
ਹੁਣ ਗੁਰੂ ਦੇ ਪੰਜ ਪਿਆਰਿਆਂ ਦੇ ਕੋਲ ਮਨਾ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਬਹਾਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਉਸੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਮ੍ਰਿਤ ਛਕਾਇਆ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪ ਛੱਕਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵੇਖਕੇ ਸਾਰੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਜੋਸ਼ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਹੜ੍ਹ ਜਈ ਆ ਗਈ। ਮਾਹੌਲ “ਸਤ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ” ਦੇ ਜੈਕਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਗੂੰਜ ਉੱਠਿਆ, ਸੰਗਤਾਂ ਝੂਮ ਉਠੀਆਂ ਅਤੇ ਬੋਲ ਉਠੀਆਂ– ਧੰਨਿ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਆਪੇ ਗੁਰੂ ਚੇਲਾ।
ਅਮ੍ਰਿਤ ਸੰਚਾਰ ਦੋ ਹਫਤੇ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਅਮ੍ਰਿਤਪਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀਹ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਅੱਸੀ ਹਜ਼ਾਰ ਹੋ ਗਈ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੰਜ ਪਿਆਰਿਆਂ ਨੂੰ ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਖਾਲਸੇ ਪੰਥ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ– ਅੱਜ ਤੋਂ ਤੁਸੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜਾਤੀ–ਪਾਤੀ ਚੋਂ ਅਜ਼ਾਦ ਮੰਨ ਲਓ। ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਵਹਿਮ, ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਭੁਲੇਖੇ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਪੈਣਾ। ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਉਸ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਭਰੋਸਾ ਰੱਖਣਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਉਹੀ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ ਜੋਕਿ ਮਰਦਾਂ ਨੂੰ। ਔਰਤਾਂ ਪੁਰੂਸ਼ਾਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸਮਝੀਆਂ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਵਾਲੇ ਦੇ ਨਾਲ ਖਾਲਸਾ ਸਾਮਾਜਿਕ ਸੁਭਾਅ ਨਹੀਂ ਰੱਖੇਗਾ।
- ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਪੂਰੀ ਸ਼ਰਧਾ ਦੇ ਨਾਲ ਪੁਰਾਣੇ ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਭਾਂਤੀ ਖਾਲਸਾ ਕੇਸ ਰੱਖੇਗਾ।
- ਕੇਸਾਂ ਨੂੰ ਸਵੱਛ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕੰਘਾ ਰਖਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੈ।
- ਈਸ਼ਵਰ (ਵਾਹਿਗੁਰੂ) ਦੇ ਸੰਸਾਰ–ਵਿਆਪੀ ਹੋਣ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਤੁਹਾਡੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੋਹੇ ਦਾ ਕੜਾ ਹੋਵੇਗਾ।
- ਇੱਕ ਕੱਛਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਜੋ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਸੰਜਮ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ।
- ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਕਿਰਪਾਣ ਰੱਖਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੈ।
ਇੱਕ–ਦੂੱਜੇ ਵਲੋਂ ਮਿਲਣ ਉੱਤੇ “ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਾ ਖਾਲਸਾ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫਤਿਹ” ਕਹਿਕੇ ਜੈਕਾਰਾ ਬੁਲਾਉਣਗੇ। ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਪੁੱਲ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨਗੇ। ਬਿਨਾਂ ਜਾਤੀ, ਰੰਗ, ਭੇਸ ਅਤੇ ਮਜ਼੍ਹਬ ਦਾ ਖਿਆਲ ਕੀਤੇ, ਗਰੀਬਾਂ ਅਤੇ ਦੁਖੀਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨਗੇ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਉਪਮਾ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕੀਤੀ:
ਖਾਲਸਾ ਮੇਰੋ ਰੂਪ ਹੈ ਖਾਸ ॥ ਖਾਲਸਾ ਮਿਹ ਹੋਂ ਕਰੋਂ ਨਿਵਾਸ ॥
ਖਾਲਸਾ ਮੇਰੋ ਮੁਖ ਹੈ ਅੰਗਾ ॥ ਖਾਲਸੇ ਕੇ ਹੰਉ ਸਦ ਸਦ ਸੰਗਾ ॥
ਖਾਲਸਾ ਮੇਰੋ ਇਸ਼ਟ ਸੁਹਿਰਦ ॥ ਖਾਲਸਾ ਮੇਰੋ ਕਹੀਅਤ ਬਿਰਦ ॥
ਖਾਲਸਾ ਮੇਰੋ ਪਛੁ ਅਰ ਪਾਦਾ ॥ ਖਾਲਸਾ ਮੇਰੋ ਮੁਖ ਅਹਿਲਾਦਾ ॥
ਖਾਲਸਾ ਮੇਰੋ ਮਿਤਰ ਸਖਾਈ ॥ ਖਾਲਸਾ ਮਾਤ ਪਿਤਾ ਸੁਖਦਾਈ ॥
ਖਾਲਸਾ ਮੇਰੀ ਸੋਭਾ ਲੀਲਾ ॥ ਖਾਲਸਾ ਬੰਧ ਸਖਾ ਸਦ ਡੀਲਾ ॥
ਖਾਲਸਾ ਮੇਰੀ ਜਾਤ ਅਰ ਪਤ ॥ ਖਾਲਸਾ ਸੌ ਮਾ ਕੀ ਉਤਪਤ ॥
ਖਾਲਸਾ ਮੇਰੋ ਭਵਨ ਭੰਡਾਰਾ ॥ ਖਾਲਸਾ ਕਰ ਮੇਰੋ ਸਤਿਕਾਰਾ ॥
ਖਾਲਸਾ ਮੇਰੋ ਸਜਨ ਪਰਵਾਰਾ ॥ ਖਾਲਸਾ ਮੇਰੋ ਕਰਤ ਉਧਾਰਾ ॥
ਖਾਲਸਾ ਮੇਰੋ ਪਿੰਡ ਪਰਾਨ ॥ ਖਾਲਸਾ ਮੇਰੀ ਜਾਨ ਕੀ ਜਾਨ ॥
ਮਾਨ ਮਹਤ ਮੇਰੀ ਖਾਲਸਾ ਸਹੀ ॥ ਖਾਲਸਾ ਮੇਰੋ ਸਵਾਰਥ ਸਹੀ ॥
ਖਾਲਸਾ ਮੇਰੋ ਕਰੇ ਨਿਰਵਾਹ ॥ ਖਾਲਸਾ ਮੇਰੋ ਦੇਹ ਅਰ ਸਾਹ ॥
ਖਾਲਸਾ ਮੇਰੋ ਧਰਮ ਅਰ ਕਰਮ ॥ ਖਾਲਸਾ ਮੇਰੋ ਭੇਦ ਨਿਜ ਮਰਮ ॥
ਖਾਲਸਾ ਮੇਰੋ ਸਤਿਗੁਰ ਪੂਰਾ ॥ ਖਾਲਸਾ ਮੇਰੋ ਸਜਨ ਸੂਰਾ ॥
ਖਾਲਸਾ ਮੇਰੋ ਬੁਧ ਅਰ ਗਿਆਨ ॥ ਖਾਲਸੇ ਕਾ ਹਉ ਧਰੋਂ ਧਿਆਨ ॥
ਉਪਮਾ ਖਾਲਸੇ ਜਾਤ ਨ ਕਹੀ ॥ ਜਿਹਵਾ ਏਕ ਪਰ ਨਹਿ ਲਹੀ ॥
ਸੇਸ ਰਸਨ ਸਾਰਦ ਕੀ ਬੁਧ ॥ ਤਦਪ ਉਪਮਾ ਬਰਨਤ ਸੁਧ ॥
ਯਾ ਮੈਂ ਰੰਚ ਨ ਮਿਥਿਆ ਭਾਖੀ ॥ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਖੀ ॥
ਰੋਮ ਰੋਮ ਜੇ ਰਸਨਾ ਪਾਊ ॥ ਤਦਪ ਖਾਲਸਾ ਜਸ ਤਹਿ ਗਾਂਉ ॥
ਹਉ ਖਾਲਸੇ ਕੋ ਖਾਲਸਾ ਮੇਰੋ ॥ ੳਤ ੳਤ ਸਾਗਰ ਬੂੰਦੇਰੋ ॥ (ਸਰਬ ਲੌਹ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚੋਂ)
ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਬਿਰਤੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਹੀ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਨਿਤਨੇਮ ਦੇ ਪਾਠ ਕਰਣ ਦੀ ਹਿਦਾਇਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ:
ਰਹਿਣੀ ਰਹੈ ਸੋਈ ਸਿੱਖ ਮੇਰਾ, ਉਹ ਠਾਕੁਰ ਮੈਂ ਉਸਕਾ ਚੇਰਾ ॥
ਰਹਿਤ ਬਿਨਾ ਨਹਿ ਸਿੱਖ ਕਹਾਵੈ ॥ ਰਹਿਤ ਬਿਨਾ ਦਰ ਚੋਟਾ ਖਾਵੈ ॥
ਰਹਿਤ ਬਿਨਾ ਸੁਖ ਕਬਹੂ ਨ ਲਹੈ ॥ ਤਾਂ ਤੇ ਰਹਿਤ ਸੁ ਦ੍ਰੜਕਰ ਰਹੈ ॥
ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਾਵਧਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਸਿੱਖੀ ਭੇਸ-ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਤਾਂ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਗੁਰੂ ਉਪਦੇਸ਼ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ ਚੱਲਦਾ ਅਰਥਾਤ ਪੰਜ ਕੰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਮੌਜੂਦ ਹੋਕੇ ਅਮ੍ਰਿਤਪਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਉਸਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰਤਾੜਨਾ ਹੈ:
ਧਰੇ ਕੇਸ਼ ਪਾਹੁਲ ਬਿਨਾ ਭੇਖੀ ਮੁੜਾ ਸਿਖ ॥
ਮੇਰਾ ਦਰਸ਼ਨ ਨਾਹਿ ਤਹਿ ਪਾਪੀ ਤਿਆਗੇ ਭਿਖ ॥
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੁਕਮ ਹੋਇਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਨਿਆਰਾ ਰਹੇਗਾ, ਹਿੱਤ ਉੱਤੇ ਚੱਲੇਗਾ, ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਚੜਦੀ ਕਲਾ ਅਰਥਾਤ ਬੁਲੰਦੀਆਂ ‘ਤੇ ਰਹੇਗਾ ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨਹੀਨ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਪਤਨ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮਝੋ ਅਤੇ ਫਰਮਾਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ:
ਜਬ ਲਗ ਖਾਲਸਾ ਰਹੇ ਨਿਆਰਾ ਤਬ ਲਗ ਤੇਜ ਦੀਓ ਮੈਂ ਸਾਰਾ ॥
ਜਬ ਇਹ ਕਰੈ ਬਿਪਰਨ ਕੀ ਰੀਤ ਮੈਂ ਨ ਕਰੋ ਇਨਕੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ॥
ਇਹ ਵੀ ਪੜ੍ਹੋ : ਗੁਰੂ ਕੀ ਤ੍ਰਿਵੇਣੀ : ਕਲਗੀਧਰ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨੇ ਜਦੋਂ ਬਰਛਾ ਮਾਰ ਕੇ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ ਤ੍ਰਿਵੇਣੀ
ਗੁਰੂਸਿੱਖ ਲਈ ਪੰਜ ਕਾਂਕਾਰਾਂ ਦਾ ਧਾਰਣਕਰਤਾ ਹੋਣਾ ਵੀ ਜਰੂਰੀ ਹੈ। ਪੰਜ ਕੰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ:
ਨਸ਼ਨਿ ਸਿਖੀ ਈ ਪੰਜ ਹਰੀਫ ਕਾਫ ॥ ਹਰਗਿਜ ਨ ਬਾਸ਼ਦ ਈ ਪੰਜ ਮੁਆਫ ॥
ਕੜਾ ਕਾਰਦੋ ਕਾਛ ਕੰਘਾ ਬਿਦਾਨ ॥ ਬਿਨਾ ਕੋਸ ਹੇਚ ਅਸਤ ਜੁਮਲਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ॥ (ਭਾਈ ਨੰਦਲਾਲ ਜੀ ਗੋਯਾ)
