Bhai Manjh Ji : ਭਾਈ ਮੰਝਜੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਅਸਲ ਨਾਮ ਤੀਰਥਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਸਖੀ ਸਰਵਰ ਦਾ ਪੀਰਖਾਨਾ ਵੀ ਸੀ। ਤੀਰਥਾ ਹਰ ਸਾਲ ਸਰਵਰ ਪੀਰ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਪਿੰਡ ਦੇ ਚੌਧਰੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਬੇਤਹਾਸ਼ਾ ਦੌਲਤ ਸੀ। ਕਿ ਦੌਲਤ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਹੁੰਚ ਰਹੀ ਸੀ। ਭਾਈ ਮੰਝ ਪਿੰਡ ਕੰਗ ਮਾਈ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਨ। ਉਹ ਹਰ ਵੀਰਵਾਰ ਜਦੋਂ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਂਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਨਿਯਮ ਦੇ ਨਾਲ ਪੀਰਖਾਨੇ ’ਤੇ ਰੋਟ ਚੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਲਗਭਗ 1585 ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇਕ ਜੱਥਾ ਲੈ ਕੇ, ਵਾਪਸ ਪਿੰਡ ਜਾ ਰਹੇ ਸੀ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸੰਗਤ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵੇਖੀ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਰੰਗ ਚੜ੍ਹਿਆ ਕਿ ਉਹ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਬਣ ਗਏ। ਇਕ ਦਿਨ ਮੰਝ ਜੀ ਨੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਜੀ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਮੰਗੀ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, ‘(ਪੁਰਖਾ!) ਸਿੱਖੀ ’ਤੇ ਸਿੱਖੀ ਨਹੀਂ ਟਿਕਦੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰੋ ਜੋ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹਨ। ਸਚਾਈ ਦੇ ਰਾਹ ’ਤੇ ਤੁਰਦਿਆਂ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਸਹਿਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਅਜਿਹੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਸਿੱਖੀ ‘ਤੇ ਚੱਲ ਸਕੋਗੇ।’ ਭਾਈ ਮੰਝ ਜੀ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਆਏ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੀਰਾਖਾਨਾ ਢਾਹ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਸਖੀ ਸਰਵਰ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨੀ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਆਈਆਂ। ਇਤਿਹਾਸ ਗਵਾਹ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਮੰਝ ਜੀ ਦਾ ਗੁਰੂ ਘਰ ਸੰਬੰਧ ਜੁੜਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਵਿਰੋਧ ਦੀ ਵੀ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਵੀ ਵੱਧ ਗਿਆ, ਖਾਣ ਲਈ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਘਰ ਦੇ ਖਰਚਿਆਂ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਘਾਹ ਵੇਚਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਇਸ ਵਿੱਤੀ ਸੰਕਟ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਜੇ ਕੋਈ ਜੀ ਦੇ ਦਰ ‘ਤੇ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਹ ਖਾਲੀ ਨਹੀਂ ਗਿਆ।
ਕਥਾ ਕੀਰਤਨ ਸੁਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਘੋੜਿਆਂ ਲਈ ਘਾਹ ਲਿਆਂਦੇ ਤੇ ਫਿਰ ਲੰਗਰ ਲਈ ਲੱਕੜਾਂ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ। ਇਕ ਦਿਨ ਧੰਨ-ਧੰਨ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਭਾਈ ਮੰਝ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਤਸੀਂ ਰੋਟੀ-ਪਾਣੀ ਕਿੱਥੋਂ ਖਾਂਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਲੰਗਰ ਛੱਕ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਫਿਰ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਬਣ ਗਈ ਹੈ! ਇਹ ਕਿਹੜੀ ਸੇਵਾ ਹੈ, ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਗੁਰੂ ਘਰ ਲਈ ਕਰਦੇ ਹੋ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਭਾਈ ਮੰਝ ਨੇ ਲੱਕੜਾਂ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨੀ ਤੇ ਸੰਗਤਾਂ ਦੀਆਂ ਜੂਠੀਆਂ ਪਤਲਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਰਕੇ ਉਸ ਵਿਚੋਂ ਜੂਠ ਨੂੰ ਧੋ ਕੇ ਛਕਣਾ। ਇਕ ਦਿਨ, ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ , ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਇੰਨੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਹੋ ਪਰਸ਼ਾਦਾ ਕਿੱਥੋਂ ਛਕਦੇ ਹੋ? ਤਾਂ ਭਾਈ ਮੰਝ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸੰਗਤ ਦੀਆਂ ਜੂਠੀਆਂ ਪੱਤਲਾਂ ‘ਚ ਜੋ ਬਚਦਾ ਉਹ ਛਕਦਾ ਹਾਂ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਨੇ ਕਿਹਾ, ” ਭਾਈ ਮੰਝ, ਇਹ ਕੀ ਸੇਵਾ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਕਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਢਿੱਡ ਨੂੰ ਲੱਤ ਮਾਰ ਰਹੇ ਹੋ, ਜੂਠ ਤਾਂ ਪਸ਼ੂ-ਪੰਛੀਆਂ ਲਈ ਹੈ।”
ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਈ ਮੰਝ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਕੰਮ (ਨੌਕਰੀ ਆਦਿ) ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਗੁਰੂ ਦੇ ਲੰਗਰ ਲਈ ਲੱਕੜਾਂ ਲਿਜਾਣ ਦਾ ਕੰਮ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਕ ਦਿਨ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੀਂਹ ਪਿਆ, ਤੂਫਾਨ ਚਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਭਾਈ ਮਾਂਝ ਜੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਲੰਗਰ ਲਈ ਲੱਕੜਾਂ ਲੈ ਕੇ ਆ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਤੂਫਾਨ ਦੀ ਲਪੇਟ ਵਿੱਚ ਆ ਹਏ ਤੇ ਖੂਹ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗ ਗਏ, ਪਰ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਤੋਂ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਲੱਕੜ ਰੱਖ ਲਿਆ। ਲੱਕੜ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿਰ ਤੇ ਪਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਚਿੰਤਾ ਹੋਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਭਾਈ ਮੰਝ ਜੀ ਲੱਕੜ ਲੈ ਕੇ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚੇ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਭਾਈ ਮੰਝ ਦੀ ਭਾਲ ਲਈ ਭੇਜਿਆ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਖੂਹ ਵਿੱਚ ਲੱਕੜਾਂ ਨਾਲ ਭਾਈ ਮੰਝ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਜੋ ਬਾਣੀ ਦਾ ਜਾਪ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੰਗੇ ਪੈਰੀਂ ਦੌੜੇ।
ਖੂਹ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਰੱਸੀ ਨੂੰ ਖੂਹ ਵਿਚ ਸੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਭਾਈ ਮੰਝ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਭਾਈ ਮੰਝ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਪਹਿਲਾਂ ਲੱਕੜਾਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢੋ, ਉਹ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਬਾਹਰ ਆਉਣਗੇ। ਫਿਰ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਲੰਗਰ ਲਈ ਲੱਕੜਾਂ ਕੱਢੀਆਂ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਫਿਰ ਭਾਈ ਮੰਝ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਗਿਆ। ਭਾਈ ਮੰਝ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣ ਸੇਵਾ ਭਾਵਨਾ ਦੇਖ ਕੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਭਾਈ ਮੰਝ ਨੂੰ ਗਲੇ ਲਗਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ, ‘ਭਾਈ ਮੰਝ ਜੀ, ਤੁਹਾਡੀ ਸੇਵਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਕੁਝ ਮੰਗੋ। ਭਾਈ ਮੰਝ ਨੇ ਕੁਝ ਵੀ ਮੰਗਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, ‘ਭਾਈ ਮੰਝ ਜੀ, ਕੁਝ ਮੰਗੋ।’ ਤਾਂ ਭਾਈ ਮੰਝ ਨੇ ਕਿਹਾ, ‘ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਜੀ, ਇਕ ਬੇਨਤੀ ਹੈ, ਇਹ ਕਲਯੁਗ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇੰਨੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਨਾ ਲਓ, ਤੁਹਾਡੇ ਸਿਖਾਂ ਤੋਂ ਇੰਨੀ ਸਖਤ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਏਗੀ। ਕ੍ਰਿਪਾ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਚਰਨਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਨਾ ਹੋਵਾਂ ਤੇ ਸਦਾ ਸੇਵਾ ਸਿਰਮਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗਾ ਰਹਾਂ। ਭਾਈ ਮੰਝ ਜੀ ਤੋਂ ਇਹ ਸੁਣਦਿਆਂ ਧੰਨ ਧੰਨ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਵਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੰਝ ਪਿਆਰਾ ਗੁਰੂ ਕੋ ਗੁਰ ਮੰਝ ਪਿਆਰਾ- ਮੰਝ ਗੁਰੂ ਕਾ ਬੋਹਿਥਾ ਜਗ ਲੰਘਣਹਾਰਾ।
