ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਇੱਕ ਨਵੀਨਤਮ ਨਗਰ ਵਸਾਉਣ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਵਲੋਂ ਬਿਆਸ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਡੇ ਉਚਿਤ ਖੇਤਰ ਵੇਖਕੇ ਜ਼ਮੀਨ ਖਰੀਦ ਲਈ ਅਤੇ ਨਗਰ ਵਸਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਨਗਰ ਦਾ ਨਾਮ ਗੋਬਿੰਦਪੁਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਅੰਤਰਾਲ ਦੇ ਨਾਲ ਲੋਕ ਇਸ ਨਗਰ ਨੂੰ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦਪੁਰ ਪੁਕਾਰਣ ਲੱਗੇ।
ਇਸ ਖੇਤਰ ਦਾ ਲਗਾਨ ਵਸੂਲੀ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਭਗਵਾਨ ਦਾਸ ਘੇਰੜ ਸੀ ਜੋ ਕਿ, ਸਾਰੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸੰਪਤਿ ਹੀ ਮੰਨਦਾ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਸਮਰਾਟ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਈ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਗੱਦੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠਾ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਭਾਰੀ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਆਈਆਂ, ਉਸ ਨੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਧਿਕਾਰ ਖੋਹ ਲਏ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਜਨਾਂ ਨਾਲ ਮੱਤਭੇਦ ਪੈਦਾ ਕਰ ਲਿਆ।
ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਸ਼ਾਸਕ ਲੋਕਾਂ ਵਲੋਂ ਅਣਬਣ ਦੀ ਗੱਲ ਭਗਵਾਨ ਦਾਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮੌਕਾ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਉਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਢੰਗ ਵਲੋਂ ਹਰਗੋਬਿੰਦਪੁਰ ਵਲੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਫੜ ਢੀਲੀ ਪੈ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਣ। ਪਰ ਹੋਇਆ ਇਸਦੇ ਉਲਟ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੌਰਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉੱਥੇ ਆ ਗਏ ਅਤੇ ਫਿਰ ਨਗਰ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਲੱਗੇ।
ਇਸ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਮਕਾਮੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਮਸਜਿਦ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨਾ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮਸਜਿਦ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦੀ ਗੱਲ ਭਗਵਾਨ ਦਾਸ ਘੇਰੜ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ। ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਅੜਚਨ ਪੈਦਾ ਕਰਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਕੁਝ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਗੁਸਤਾਖ ਅੰਦਾਜ ਵਿੱਚ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਕਰਨ ਲੱਗਾ।
ਉਸਦੀ ਗਲਤ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਚੁਣੌਤੀ ਮੰਨਿਆ। ਪਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ਦੇ ਕਾਰਣ ਮਨ ਮਾਰ ਕੇ ਰਹਿ ਗਏ। ਪਰ ਭਗਵਾਨਦਾਸ ਨੂੰ ਤਸੱਲੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਹੋਰ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਫੇਰ ਆ ਧਮਕਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਗੁਸਤਾਖੀ ਵਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਧਮਕੀਆਂ ਦੇਣ ਲਗਾ। ਇਸ ਵਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਦਬੋਚ ਲਿਆ ਅਤੇ ਖੂਬ ਝੰਬਿਆ। ਕੁਝ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਵਿਆਸਾ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਵਗਾ ਦਿੱਤਾ।
ਜਦੋਂ ਇਹ ਸੂਚਨਾ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤ ਰਤਨਚੰਦ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਕਿ ਤੁਹਾਡਾ ਪਿਤਾ ਭਗਵਾਨ ਦਾਸ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਤੁਰੰਤ ਦੀਵਾਨ ਚੰਦੂ ਦੇ ਪੁੱਤ ਕਰਮਚੰਦ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ। ਫਿਰ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਅਬਦੁੱਲਾ ਖਾਨ ਨੂੰ ਮਿਲੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਨੇ ਅਬਦੁੱਲਾ ਖਾਨ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਵਿਰੂੱਧ ਖੂਬ ਭੜਕਾਇਆ ਅਤੇ ਸਹਾਇਤਾ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ। ਅਬਦੁੱਲਾ ਖਾਨ ਤਾਂ ਇੰਝ ਹੀ ਕਿਸੇ ਮੌਕੇ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਸੂਚਨਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਕੋਲ ਫੌਜ ਨਾ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ ਉਂਝ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਦਿਹਾਤੀ ਨਿਮਨ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਲੋਕ ਹਨ, ਜੋ ਲੜਾਈ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਦੇ ਹੀ ਭਾੱਜ ਖੜੇ ਹੋਣਗੇ।
ਰਾਜਪਾਲ ਅਬਦੁੱਲਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂਨ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਵਧਾਨੀ ਵਰਤਦੇ ਹੋਏ ਦਸ ਹਜਾਰ ਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਦੇ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਜੀ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਧਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਤਿਆਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜਕੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸੇਵਾਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸੰਕਟ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸੱਦ ਲਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਦੋਵੇਂ ਫੌਜਾਂ ਆਮਨੇ–ਸਾਹਮਣੇ ਹੋਈਆਂ ਤਾਂ ਘਮਾਸਾਨ ਦਾ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ। ਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਸਖਤ ਮੁਕਾਬਲਾ ਝੱਲਣਾ ਪੈ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਸੀ ਕਿ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜ ਵੇਖਕੇ ਵੈਰੀ ਭੱਜ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਝੂਠਾ ਸਾਬਤ ਹੋ ਗਿਆ।
ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਦੇ ਯੁਧ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜ ਦੇ ਕਈ ਉੱਤਮ ਅਧਿਕਾਰੀ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ, ਬੈਰਕ ਖਾਨ ਅਤੇ ਅਲੀ ਬਕਸ਼ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਰਾਤ ਹੋਣ ਤੱਕ ਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜ ਦੀ ਭਾਰੀ ਬਰਬਾਦੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਅਤੇ ਰਾਜਪਾਲ ਅਬਦੁੱਲਾ ਖਾਨ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਚਕਨਾਚੂਰ ਹੋ ਗਏ। ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਕ੍ਰੋਧ ਕਰਮਚੰਦ ਅਤੇ ਰਤਨਚੰਦ ਉੱਤੇ ਕੱਢਿਆ। ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਦਮ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਪਰ ਲੜਾਈ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਉਸਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਹ ਹੈਰਾਨੀ ਵਿੱਚ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪ੍ਰਸ਼ਿਕਸ਼ਿਤ ਫੌਜ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਚੌਥਾਈ ਦੇਹਾਤੀਆਂ ਤੋਂ ਕਿਉਂ ਹਾਰੀ ਹੋਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ?
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸਮਰਪਤ ਸਿੱਖ ਤਨ ਮਨ ਅਤੇ ਧਨ ਗੁਰੂ ਘਰ ਉੱਤੇ ਵਾਰਨ ਉੱਤੇ ਤੁਲੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜ ਦੇ ਵਾਰ–ਵਾਰ ਦੇ ਹਮਲੇ ਬੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸਫਲ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਾਰੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਫੌਜ ਮਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਦਿਆਂ ਸੂਰਜ ਫੇਰ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਚਾਰੋਂ ਪਾਸੇ ਜੋਧਾ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਖੂਨੀ ਹੋਲੀ ਖੇਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਕੁਝ ਨਤੀਜਾ ਨਾ ਨਿਕਲਦਾ ਵੇਖ ਅਬਦੁੱਲਾ ਖਾਨ ਪਸ਼ਚਾਤਾਪ ਕਰਨ ਲੱਗਾ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਮੂਰਖਾਂ ਦੇ ਬਹਿਕਾਵੇ ਵਿੱਚ ਆਕੇ ਅੱਲ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਬੈਠਾ। ਪਰ ਹੁਣ ਪਿੱਛੇ ਹੱਟਣਾ ਕਾਇਰਤਾ ਸੀ।
ਮਜਬੂਰੀ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਨਬੀ ਬਕਸ਼ ਨੂੰ ਯੁੱਧ ਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਰੇ ਉੱਤਮ ਅਧਿਕਾਰੀ ਮੌਤ ਦੀ ਨੀਂਦ ਸੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਨਬੀ ਬਕਸ਼ ਨੇ ਖੂਬ ਬਹਾਦਰੀ ਦਿਖਾਈ, ਪਰ ਉਹ ਜਲਦੀ ਹੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਪਰਮ ਸੇਵਕ ਪਰਸਰਾਮ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਉੱਤੇ ਰਾਜਪਾਲ ਅਬਦੁੱਲਾ ਖਾਨ ਦਾ ਦੂਜਾ ਮੁੰਡਾ ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਕਰੀਮ ਬਖਸ਼ ਸੀ, ਨੇ ਫੌਜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਯੁਧ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਉਹ ਜੋਧਾ ਸੀ ਇਸਨੇ ਯੁੱਧ ਕੌਸ਼ਲ ਵਖਾਇਆ ਪਰ ਭਾਈ ਬਿਧੀਚੰਦ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ।
ਹੁਣ ਅੱਬਦੁੱਲਾ ਖਾਨ ਹਾਰੇ ਹੋਏ ਜੁਆਰੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰੋਂ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਆਖਰੀ ਦਾਅ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਪ ਬਚੀ ਹੋਈ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਜਖ਼ਮੀ ਸ਼ੇਰ ਵਾਂਗ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਧਮਕਿਆ, ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਰਤਨਚੰਦ ਅਤੇ ਕਰਮਚੰਦ ਸਨ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਅੱਧੀ ਫੌਜ ਮਾਰੀ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਕੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵਧੇਰੇ ਜ਼ਖਮੀ ਸਨ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਅਜਿਹਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲਗਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਇਸ ਨਵੇਂ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਘਿਰ ਗਏ ਹਨ। ਪਰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਹਾਲਾਤ ਬਦਲ ਗਈ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਈ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਤੀਰਾਂ ਨਾਲ ਵਿੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤਾ। ਇੰਨੇ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸਹਾਇਕ ਫੌਜ ਠੀਕ ਸਮੇਂ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਅਤੇ ਵੇਖਦੇ ਹੀ ਵੇਖਦੇ ਲੜਾਈ ਦਾ ਪਾਸਾ ਪਲਟ ਗਿਆ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਹੌਲੀ–ਹੌਲੀ ਤਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਿਰਪਾਨ ਦੀ ਭੇਂਟ ਚਾੜ੍ਹ ਦਿੱਤਾ।
ਇਹ ਵੀ ਪੜ੍ਹੋ : ਨਿਮਰਤਾ ਦੇ ਪੁੰਜ ਤੀਸਰੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ
ਕਰਮਚੰਦ ਅਤੇ ਰਤਨਚੰਦ ਦੇ ਮਰਣ ‘ਤੇ ਕੇਵਲ ਅੰਤਿਮ ਲੜਾਈ ਅਬਦੁੱਲਾ ਖਾਨ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਜੋ ਵੇਖਦੇ ਹੀ ਬਣਦੀ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਖੰਡੇ ਦਾ ਵਾਰ ਅਬਦੁੱਲਾ ਖਾਨ ਉੱਤੇ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਦੋ ਹਿੱਸੇ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਉਹ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਡਿੱਗ ਪਿਆ। ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਉੱਤੇ ਸਾਰੀ ਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜ ਭੱਜ ਖੜੀ ਹੋਈ। ਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜ ਭੱਜਦੇ ਸਮੇਂ ਆਪਣੇ ਜਖ਼ਮੀ ਫੌਜੀ ਅਤੇ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਗਈਆਂ। ਜਖ਼ਮੀਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਸੰਭਾਲ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਆਦੇਸ਼ ਦੇਕੇ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜਖ਼ਮੀ ਦੇ ਨਾਲ ਭੇਦਭਾਵ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜ ਦੇ ਮੋਇਆ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਫੌਜੀ ਸਨਮਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਦਫਨਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
